Kapamingpinan Masarakat Sunda

Saupama nilik kana sajarah, yén sistim kapamingpinan di masarakat Sunda téh dibagi  jadi dua, nya éta: Kapamingpinan Kaagamaan jeung Kapamingpinan Kanagaraan. Kapamingpinan Kaagamaan mangrupa kapamingpinan anu ngawujud dumasar kana: nyangkemna élmu agama tur miboga prilaku nu luyu jeung norma katut ajén-inajén kaagamaan. Sedengkeun Kapamingpinan Kanagaraan mangrupa kapamimpinan anu ngawujud dumasar kana: pancén; kawajiban; katut wewenang ngokolakeun nagara atawa kolompok masarakat nu tangtu. Dua kapamingpinan ieu téh, luyu jeung papasingan kapamingpinan formal jeung informal jaman kiwari.

Calon Pamingpin kudu gede kawani, ulah eraan.

Pamingpin

Kamekaran masarakat jeung nyerepna konsep kapamingpinan ti luar Tatar Sunda –Hindu/Budha; Islam; Barat, ngabalukarkeun mucunghulna dua kapamingpinan saperti anu ditulis di luhur. Dina kamekaran saterusna, timbul kapamingpinan anu séjénna. Lian ti éta, henteu nutup kamungkinan saurang pamingpin agama, bisa ngamekarkeun kapamingpinanana ngarangkep jadi pamingpin nagara. Sabalikna, saurang pamingpin nagara bisa ngamekarkeun kapamingpinanana ngarangkep jadi pamingpin agama.

Di masarakat Sunda, kapamingpinan kaagamaan dicekel ku tokoh-tokoh agama nu ngawasa élmuning agama sarta ngalaksanakeunnana kalawan taat tur daria. Biasana mah, disebut: Brahmana atawa Pandita –keur pamingpin agama Hindu/Budha, jeung Ajengan atawa Kiai –pikeun pamingpin ulama Islam. Éta pamingpin agama téh, umumna, ngabogaan murid tur mingpin lembaga atikan agama, nya éta: Mandala –lembaga mangsa Hindu/Budha, jeung Pondok atawa Pasantrén –mangsa Islam. Pamingpin agama, biasana, sok dipénta: naséhat; pamadegan; tur do’ana ku pamingpin nagara. Lian ti éta ogé, pamingpin agama téh sok mingpin upacara-upacara kaagamaan tur mingpin do’a dina upacara-upacara anu sipatna kanagaraan. Malahan mah, diantara pamingpin agama téh aya nu jadi “pembantu tetep” na pamingpin nagara. Sistim kapamingpinan kaagamaan mangsa saméméh Islam anu masih kénéh lumaku nepi ka kiwari, bisa kapaluruh dina kahirupan di masarakat Baduy. Ayana “Puun” salaku pamingpin agama, miboga martabat jeung kalungguhan anu luhur –ku lantaran, baheulana masarakat Kanékés téh mangrupa hiji mandala.

Sedengkeun kapamingpinan kanagaraan di masarakat Sunda, bisa kahontal ku cara kapeloporan tur kapinunjulan individual. Biasana mah, disebut: Raja –mangsa pangaruh kabudayaan Hindu/Budha, abad ka-5 nepi ka-16; jeung Sultan –dina mangsa pangaruh Islam, abad ka-15 nepi ka-19. Lian ti éta, aya ogé sesebutan pamingpin séjénna, saperti: Bupati –ti mimiti abad ka-17 di Priangan jeung abad ka-19 di Banten katut Cirebon. Ari pamingpin anu panghandapna, dicekel ku Kapala Désa –Lurah di Priangan; Jaro di Banten; Kuwu di Cirebon. Éta sakabéhna téh, mangrupa pamingpin di tempatna séwang-séwangan anu purah ngatur kahirupan nagara; masarakat; jeung kahirupan séjénna. Dina kahirupan sapopoé, éta parapamingpin téh miboga kakawasaan anu lega. Ari dina ngalaksanakeun pancénna, boga tempat anu husus, saperti: Karaton –keur raja jeung sultan; Pendopo –keur bupati; Balé Désa –keur kapala désa. Salian ti éta, parapamingpin ogé ngabogaan: pakéan dines; perlengkapan dines; simbol; jeung sajumlahing pembantu anu disebut ménak. Kapamingpinan kanagaraan mangsa Islam anu masih kénéh lumaku nepi ka kiwari, bisa kapaluruh dina kahirupan di karaton Cirebon –karaton Kasepuhan; Kanoman; jeung karaton Kacirebonan. Najan geus teu ngabogaan kakawasaan pamaréntahan, tapi dina hal-hal anu tangtu mah, Sultan Cirebon téh tetep dianggap salaku pamingpin.

Pasaratan Pamingpin

Di masarakat tradisional, kapamingpinan téh nyuméndér kana struktur sosial, dumasar kana: kalahiran; rajakaya; jeung status. Dina mangsa kabaheulakeun mah, calon pamingpin téh salian ti ngabogaan pangaweruh; pangalaman; jeung kamampuh lahir batin; ogé kudu miboga kakayaan –rajakaya anu onjoy ti batur. Kitu deui jadi pamingpin téh, bisa dihontal ku cara kapeloporan tur kapinunjulan individual. Saperti: jadi raja/sultan atawa jadi pamingpin pasantrén –kalahiran/turunan, jadi ketua –kapeloporan, jeung sajabana.

Sunan Gunung Jati nu mangkuk di Cirebon, anjeunna ngabahudenda jadi pamingpin agama katut pamingpin nagara –jadi raja pandita. Anjeunna, ngabogaan pangaruh nu gedé di wilayah Jawa Barat –mangsa abad ka-15 nepi ka danget ieu. Hal éta téh, mangrupa hasil jembarna “élmu pangaweruh” anjeunna ngeunaan agama, sakaligus anjeunna ogé jadi “panaratas” panyebaran agama Islam di wilayah Jawa Barat. Sedengkeun ari nu jadi sultan-sultan di Cirebon jeung Banten mah, jadi pamingpinna téh mangrupa buah “katurunan” Sunan Gunung Jati.

Nurutkeun urang Sunda, aya sababaraha hiji kriteria anu nangtukeun salahsaurang jadi pamingpin nu idéal. Dina mangsa Karajaan Sunda, kriteria anu dipimaksud téh nya éta:

1.    Henteu resep bantrok tur henteu ngagurat batu –pamingpin kudu sauyunan pikeun ngahontal tujuan bari migawé kamulyaan ku: tindakan, ucapan, tur itikad;

2.    Henteu marebutkeun hal anu bener –pamingpin kudu lempeng tur jujur, ngajaga kasampurnaan agama tur henteu leupas tina ajaran karuhunna;

3.    Henteu ngarampas hak bogana batur jeung tara ngajaheutkeun anu teu boga kasalahan –pamingpin kudu jembar kautamaan;

4.    Henteu silih curiga jeung tara gampang kapangaruhan –pamingpin kudu imeut tur taliti;

5.    Henteu babari kasigeung jeung tara gampang kukulutus –pamingpin kudu wijaksana, ngéléhan, daréhdéh, tur jembar haté;

6.    Henteu lénglé, ngedul, jeung tara remen ngarasula –pamingpin kudu parigel, kesit, tur gedé sumanget;

7.    Henteu éraan –pamingpin kudu tatag dina ngomongna tur gedé kawani.

Saurang pamingpin Sunda, sawadina nyonto élmu paré –agamaning paré nu teu weleh tungkul, sarta nyonto sipat cai –patanjala nu ngocor ka muara. Beuti hartina: pamingpin Sunda, ulah ngarasa dirina geus jembar.

Nurutkeun pajamanan nu oriéntasina kana Islam –sakumaha anu kaunggel dina Babad Cirebon, yén pasaratan jadi pamingpin téh harita mah, kurang leuwih kieu:

1.    Ditakdirkeun ku Gusti –Alloh SWT;

2.    Aya kadaék;

3.    Ngawasa élmu pangaweruh –hususna élmu agama Islam;

4.    Ngabogaan wewenang atawa hak –diantarana, ku paktor turunan;

5.    Pribadina sampurna, boh jasmani boh rohani atawa cita-citana –insan kamil.

Kapinunjulan kitu téh, dibarung deui ku miboga pakakas-pakakas anu husus –ngabogaan kakuatan gaib saperti: kujang; keris; batu; piagem/bisluit; naskah/kitab; pakéan; payung; makuta; jeung gamelan.

Dina mangsa kolonial jeung féodal –ti mimiti abad ka-18, anu jadi kriteria pamingpin nu idéal téh, nya éta:

1.    Turunan –ieu paktor anu pangutamana;

2.    Miboga tabéat anu linuhung (nyaah ka nu leuwih handap, adil, wijaksana) –henteu sombong jeung hentu épés-méér;

3.    Ngajungjung kautamaan –tartib, henteu kadorong ku napsu;

4.    Panceg haténa –percaya diri jeung ajeg pamadegan;

5.    Miboga kawani –henteu borangan, lali rabi téga pati dina ngabéla atawa mertahankeun hiji hal;

6.    Boga uteuk nu éncér –pangaweruh jeung kaparigelan lahir jeung batin.

Sanggeus nicak abad ka-20 –utamana mah, sanggeus proklamasi kamerdékaan, éta kriteria-kriteria téh ditambahan ku: “miboga sikep démokratis”. Sedengkeun unsur katurunan, mingkin ditinggalkeun.

***