Napak Tilas Putri Belgia

Di Kebun Raya Bogor, Putri Astrid mengabadikan fotonya di bawah tanda petunjuk Jalan Astrid. Sepotong jalan yang menghubungkan Sang Putri dengan Ratu Astrid dan Raja Leopold III dari Belgia (kakek-neneknya) yang tidak pernah dikenalnya.

Astrid Josephine Charlotte Fabrizia Elisabeth Paola Marie, Putri Astrid, Kebun Raya Bogor, 12 Maret 2016.

Napak Tilas Sang Putri di Jalan Astrid

Bagaimana rasanya, seorang cucu mengunjungi tempat dimana dulu kakek-neneknya berbulan madu di situ?

Putri Astrid adalah cucu dari Ratu Astrid dan Raja Leopold III dari Belgia. Ratu dan Raja Belgia itu mengunjungi Lands Plantentuin Buitenzorg –kini bernama: Kebun Raya Bogor pada tahun 1928 dalam rangka bulan madu. Untuk mengenang kedatangan Ratu dan Raja Belgia ke Lands Plantentuin Buitenzorg, pihak pengelola kebun raya pada tahun 1929 membuat petak-petak tanaman bunga sebanyak 29 petak, dan jalan yang mengapitnya dinamai: Jalan Astrid. Pengisi taman ini adalah tanaman bunga Tasbih atau Kana –Canna Hibrida, dengan warna bunga: Merah dan Kuning –sesuai warna bendera Belgia. Sedangkan untuk warna hitamnya, diwakili dengan pohon Tasbih –yang batang dan daunnya berwarna gelap.

Putri Astrid dan rombongan, kemudian melangkah ke Jalan Astrid. Namun, baru beberapa meter menapakinya, Sang Putri melangkah masuk ke lapangan rumput yang berada di kanan Jalan Astrid –lapangan rumput dan Jalan Astrid dipisahkan dengan deretan pohon Damar. Di lapangan rumput itu, Putri Astrid menanam satu bibit rumpun bambu Laka –Bambusa Lako Widjaja, bambu endemik Pulau Timor. Penanaman itu, menandai koleksi tumbuhan terbaru Kebun Raya Bogor. Dengan penanaman bambu itu, diharapkan ada ikatan emosional antara Kebun Raya Bogor serta keluarga dan pemerintahan Kerajaan Belgia yang berlanjut dengan kerjasama penelitian botani yang lebih konkret.

Seusai acara seremonial itu, Putri Astrid –yang tampil bersahaja menaiki kereta wisata biasa, untuk berkeliling Kebun Raya Bogor. Ini berbeda dengan gambaran neneknya dulu –yang tertangkap dalam foto tua koleksi Kebun Raya Bogor, yang berkeliling kebun raya dengan menggunakan kereta roda empat tanpa atap yang ditarik empat ekor kuda. Neneknya, berbusana megah lengkap dengan mahkota kebesarannya.

Putri Astrid berkeliling melintasi Taman Bhinneka, kemudian ke “Pohon Jodoh” –pohon Beringin dan pohon Meranti yang ditanam pada tahun 1866. Sang Putri selanjutnya berhenti di ujung Jalan Astrid, dekat danau Teratai raksasa. Melengkapi kunjungannya, Putri Astrid mengabadikan fotonya di bawah tanda petunjuk Jalan Astrid. Sepotong jalan yang menghubungkan Sang Putri dengan kakek-neneknya yang tidak pernah dikenalnya. Karena lima tahun setelah kedatangannya ke Lands Plantentuin Buitenzorg, Ratu Astrid dan Raja Leopold III meninggal dunia dalam kecelakaan mobil sewaktu melakukan perjalanan menjelajah alam di Swiss. Saat peristiwa itu terjadi, Raja Albert II –ayahanda Putri Astrid, baru berusia tiga tahun. Putri Astrid –yang bernama lengkap Astrid Josephine Charlotte Fabrizia Elisabeth Paola Marie sendiri, merupakan anak kedua dari pasangan Raja Albert II dan Ratu Paola Ruffo.

Ratu Astrid dan Raja Leopold III dari Belgia, kakek-nenek Putri Astrid.

Bulan Madu di Garut

Sudah sejak dulu, Garut menjadi tujuan wisata berkelas dunia. Sejarawan dari Universitas Padjadjaran, Kunto Sofianto, mengatakan, beberapa tokoh terkenal yang pernah berkunjung ke Garut adalah Raja Leopold III dan permaisurinya, Ratu Astrid, pada tahun 1928 dari Belgia; bintang film Charlie Chaplin; serta penyanyi Jerman, Renate Muller dan Hans Albers. Ketika itu, Ratu Astrid dan Raja Leopold III datang untuk berbulan madu, demi memperat cinta yang tengah mekar diantara mereka.

Kabupaten Garut, terkenal dengan kelengkapan sekaligus keunikan daya tarik wisata yang dikenal dengan: Gurilaps –Gunung; Rimba; Laut; Pantai; Situ. Jarak yang tidak begitu jauh dari Bandung itu, menjadikan Garut cukup ramai dikunjungi oleh wisatawan domestik maupun wisatawan mancanegara.

Pernikahan Ratu Astrid dan Raja Leopold III, Belgia.

 

Raja Leopold III (memegang tongkat) dan Ratu Astrid di Lapangan Terbang Bandung, 1928-1929.

Ratu Astrid memasuki pesawat terbang, 1928-1929.

***

Banjir Getih dina Setopan

Keur ngagugat kajadian Cimarémé, Muhammad Sanusi nerbitkeun buku “Génjlong Garut” anu eusina nyempad tindakan pamaréntah kolonial anu dianggap biadab jeung telenges ka urang Cimarémé. Banjir Getih di Cimarémé saterusna sok diadurényomkeun sabagé: Afdeling B Affair, Tjimarémé Affair, atanapi Garoet Affair. Skandal Garut, ku dibantéyna urang Cimarémé lantaran wangkelang kana Aturan Setopan pamaréntahan Walanda.

Peristiwa Cimareme 1919, Chusnul Hayati.

Latar tukang

Lembur Cimarémé dina mangsa taun 1919-an aya di wewengkon Désa Cikendal, Kawadanaan Lélés –kiwari, Cimarémé asup ka Kacamatan Banyuresmi. Anggangna, kirang-langkung 15 km ti pusat Kota Garut –30 darajat arah Timur Laut ti pusat Kota Garut. Di wewengkon ieu, geus ngadeg tilu masjid anu sumebar di tilu kampung, nya éta: Kampung Cimarémé; Kampung Babakan; jeung Kampung Cikadongdong. Kitu deui di Cimarémé, harita geus ngadeg hiji pasantrén anu dipingpin ku KH Tubagus Alfani –seuweuna Ki Artanudin, putra dalem anu ngahaja ngababakan (nyieun lembur) di wewengkon Cimarémé. Sanggeus bérés ngalap élmu agama Islam ti Syéch Abdul Muhyi di Pamijahan Tasikmalaya, KH Hasan Arief –seuweu (putra pameget) KH Tubagus Alfani mantuan ramana ngokolakeun pasantrén Cimarémé. KH Hasan Arief lian ti méré pangaweruh agama, ogé méré pangaweruh ka rahayat dina widang tatanén –sangkan bisa ngaronjatkeun hasil tatanén. Pikeun ngahontal udagan éta –ngaronjatkeun hasil tatanén, KH Hasan Arief miwah ramana, ngahaja ngabendung ranca –rawa Cibudug. Caina dikamalirkeun ka pasawahan, atuh najan halodo entak-entakan ogé, di lembur Cimarémé mah tara kungsi tigerat ku cai.

Kitu deui ka santri-santrina, henteu diajar ngaji jeung maca kitab wungkul, tapi ogé diajar kana élmu béladiri saperti maénpo –penca sarta diajar kaahlian ngagunakeun pakarang bedog jeung pedang. Tujuanana, taya lian sangkan rahayat lain ngan ukur seubeuh beuteung wungkul, tapina ogé, kudu boga kamampuh jeung kakuatan pikeun ngabéla diri jeung ngabéla lemah caina. Anu matak teu héran, upama mangsa harita, di Cimarémé geus ngadeg pakumpulan béladiri Penca Silat “Gerak Tjepat”.

Keur patalimarga –lalu lintas balaréa, anjeunna ngahaja muka jalan antara Silalangon jeung Cibudug –anu perenahna pahareup-hareup jeung lembur Cimarémé. Atuh pikeun kaséhatan awak atanapi olahraga-na, di Cimarémé diadegkeun pakumpulan sépak bola “Koempoelan Voetbal Merdéka Tani”. Sedengkeun keur urusan pulitik mah, ping 14 Agustus 1914, KH Hasan Arief ngadegkeun organisasi gerakan bawah tanah anu dingaranan: Tjimawaramé.

Pejahna Perang Dunya Kahiji (1914-1918), mawa kaayaan anu harénghéng kana ékonomi dunya. Lain wungkul dirasakeun ku nagara anu keur parerang –Perang Dunya Kahiji kajadianna di Éropa, tapi ogé nerekab ka wewengkon lain saperti ka Nusantara anu mangsa harita jadi jajahan Walanda. Di tengah-tengah bahaya kalaparan anu bakal kasorang ku rahayat, dina taun 1918 pamaréntah kolonial Walanda nerapkeun aturan “wajib jual paré”. Parapatani dipaksa ngajual paré ka pamaréntah anu lobana opat pikul –kirang-langkung 6,5 kg, tina tiap-tiap sabau –50 tumbak atanapi 700 m² lahanna. Mangsa harita, aturan wajib jual paré téh kawentar ku sebutan: Aturan Setopan atanapi Pameulian Paré. Aturan Setopan ditetepkeun ping 24 Maret 1919 jeung dimuat dina Algemeene Voedselvoorziening, anu pelaksanaanna diserahkeun ka para Wadana. KH Hasan Arief anu ngabogaan 10 bau sawah –ngahasilkeun 250 pikul paré, ku aturan ieu, diwajibkeun ngajual 42 pikul paré-na ka pamaréntah.

Aturan Setopan

Balukar kadesek ku Perang Dunya téa, pamaréntah kolonial Walanda kacida pisan pusingeunana, lantaran maranéhna béakeun bekel. Antukna Walanda ngaluarkeun dua aturan: ngarobah kebon tiwu sangkan dijieun sawah, jeung ngawajibkeun patani ngajual paré ka pamaréntah. Aturan pikeun ngarobah kebon tiwu jadi sawah, teu metu –lantaran juragan kebon tiwu anu kabéhanana urang walanda, nolak kana éta aturan. Ahirna pamaréntah kolonial maksakeun aturan anu kadua –nya éta: ngawajibkeun patani ngajual paré ka pamaréntah, lantaran rahayat jajahan mah leuwih gampang disingsieunan. Tina sabau, kudu dijual opat pikul. Mending lamun dibeulina kalawan pantes, da ieu mah kacida pisan dipoponténg pisan. Harita, numutkeun Soerabajaasch Handelsblad, harga paré di pasaran téh nya éta f 7,50 sapikulna, tapi ku pamaréntah ukur dibeuli f 4. Aturan kitu téh matak beurat keur patani mah, antukna loba anu narah –embung ngajual paréna. Balukarna, loba leuit patani anu diségel ku pamaréntah kolonial –nu geus béakeun akal pikeun ngungkulan kakurangan dahareun.

Lurah Cikendal –Wiraatmadja nepungan urang Cimarémé, pikeun ngabéwarakeun soal aturan “tina sabau kudu ngajual opat pikul” –anu kawentar disebut: Aturan Setopan, téa. Ngan ku KH Hasan Arief ditolak, lantaran beurat teuing, katurug-turug hasil panénna teu salawasna hadé. Kulantaran Aturan Setopan “teu diwaro” ku KH Hasan Arief, pamustunganana lurah Cikendal buru-buru laporan ka Wadana Lélés –ngeunaan sikep urang Cimarémé kana Aturan Setopan téa.

KH Hasan Arief nyieun surat anu ditujukeun ka Kangjeng Dalem Garut –Raden Adipati Soeria Karta Legawa (1915-1929), anu eusina ménta karinganan tina Aturan Setopan. Urang Cimarémé ménta sangkan éta aturan dirobah tina “opat pikul jadi sapikul tina sabau”. Kangjeng Dalem ngutus Wadana Lélés –R. Kusumahardja sangkan nepikeun: yén Aturan Setopan teu bisa dirobah, sarta lamun urang Cimarémé wangkelang, tanwandé baris ditibanan hukuman.

KH Hasan Arief nyieun deui surat anu ditujukeun ka Asistén Résidén Garut –L. van Weeldern, ku Weeldern éta surat téh salajengna dikirimkeun ka Résiden Priangan Timur (Jhr. L Dc Steurs) di Bandung, eusina sarua: pikeun ménta karinganan Aturan Setopan. Euweuh balesan ti Kangjeng Asistén Résidén téh, ngan béja geus sumebar, pajah KH Hasan Arief baris di-Drél –ditibanan hukuman pati.

Organisasi Tjimawarame

Sanggeus yakin pamaréntah teu méré ombér kana pameredih rahayat Cimarémé, KH Hasan Arief mimiti tatahar ngayakeun persiapan. Hasil tina babadamian kana léngkah gerakan Tjimawaramé, aya dua kaputusan. Kahiji, di Cimarémé kudu aya kagiatan pikeun nyusun kakuatan lahir batin ku cara ngayakeun latihan élmu béladiri. Kadua, gerakan Tjimawaramé kudu ménta dukungan ka Sarékat Islam Affdelling B anu mibanda patékadan nu sarua pikeun ngagulingkeun pamaréntahan Walanda.

KH Hasan Arief tuluy ngayakeun hubungan jeung parapangurus Sarékat Islam Affdélling B, sarta ménta dukungan jeung doa, lamun mah kudu ngalaksanakeun perang jihad. Patékadan KH Hasan Arief ngalawan pamaréntah kolonial, geus meunang dukungan ti Sarékat Islam. Sarékat Islam rék mantuan KH Hasan Arief, pikeun ngarubuhkeun pamaréntahan Walanda –anu harita keur nyanghareupan Perang Dunya Kahiji. Sanggeus meunang dukungan ti Sarékat Islam kana gerakan Tjimawaramé –aktivis Sarékat Islam ngahaja datang ti suklakna ti siklukna ka Cimarémé, keur méré dukungan katut nambah kakuatan keur urang Cimarémé, kakuatan KH Hasan Arief mingkin kuat jeung tohaga.

Organisasi pergerakan Tjimawaramé, mimiti robah jadi ngaran: Tjimimitiramé –lantaran KH Hasan Arief geus teu sieun deui ngumumkeun perang jihad ka pamaréntah kolonial. Kaayaan Lembur Cimarémé mimiti pada ngadareugdeug, wadyabalad bala bantuan ti luar saperti ti daerah: Cirebon; Banten; Cikampék; Tasikmalaya; Bandung; jeung Sumedang, rabul daratang. Daratangna teu léngoh, mawa bebekelan jeung pakarang saboga-bogana.

Rahayat Cimarémé unggal poé caringcing pageuh kancing saringset pageuh iket, samagréng ku pakarang bari teu lésot tina iket kaén bodas. Urang Cimarémé geus meunang béja yén pamaréntah kolonial baris ngayakeun tindakan dina poé Juma’ah, tanggal 9 Agustus 1919.

Banjir Getih

Lila kénéh ka bulan Agustus 1919 téh, meneran poé Juma’ah ping 4 Juli 1919, rombongan Kangjeng Asistén Résidén; Kangjeng Dalem Garut; Panghulu Garut; katut Wadana Lélés –bari diiringkeun ku 60 urang pasukan Marsosé atanapi Veld Politie (Pulisi Désa), ngaronghéap ka lembur Cimarémé. Rombongan kolonial teu wudu reuwaseun, teu nyangka yén urang Cimarémé geus siap perang. Dina ieu kasempetan, KH Hasan Arief hayang ngayakinkeun bener henteuna sakabéh sawah bogana, rék di béslah –di sita ku pamaréntah, sarta mermanakeun béja yén KH Hasan Arief katut sakabéh anak incuna baris ditibanan hukuman pati ku cara di drél.

Dijawab ku Kangjeng Asistén Résidén, yén pamaréntah mah ngan ukur rék meuli paré lobana opat pikul tina saban-saban sabau. Nempo kaayaan anu matak pibahayaeun ka rombongan pamaréntah, tanwandé pihak pamarentah bakal bobor karahayuan lantaran teu mawa tentara loba. Satuluyna Kangjeng Asistén Résidén ngarérépéh urang Cimarémé anu geus samagréng pakarang, jeung jangji rék nedunan paménta urang Cimarémé. Sanggeus kitu mah, rombongan pamaréntah baralik deui di iringkeun ku tentara Marsosé.

Rahayat Cimarémé teu wudu barungaheun, lantaran teu tulus bégalan pati. Kitu deui tamu anu ngahaja datang ti luar daérah –nu maksudna rék mantuan ka pihak Cimarémé, nungtutan baralik ka lembur séwang-séwangan. Kaayaan lembur Cimarémé balik deui cara sasari, rahayatna soson-soson ngagarap sawah jeung kebonna. Pakarangna diteundeun deui di imah masing-masing, kitu deui jimat anu dijieun tina lawon bodas dilaan tur dihijikeun, diteundeun di imah KH Hasan Arief.

Rahayat Cimarémé lalugina deui hirup di lemburna, jongjon molah sawah sangkan hasilna nyugemakeun. Rahayat teu kudu ngajual opat pikul tina sabau, ngan ukur ngajual sapikul tina sabau.

Pamaréntah kolonial anu méré kalonggaran ka urang Cimarémé –dina aturan Setopan, ukur taktik wungkul sangkan rahayat teu boga karep ngalawan. Kaping 6 Juli 1919, pamaréntah kolonial ngadatangkeun 40 urang infanteri anu dipingpin ku Mayor van Der Bie jeung Letnan Hillen. Kitu deui, ngadatangkeun pasukan anu jumlahna 30 urang ti Tasikmalaya pingpinan komandan Raes. Senén 7 Juli 1919, lembur Cimarémé dijorag deui ku pihak pamaréntah bari dibarengan ku 300 urang tentara Marsosé anu samagréng pakarang. Puguh waé rahayat Cimarémé asa didodoho, asa dipacikeuhkeun. KH Hasan Arief kakara sadar kana tipu muslihat pihak pamaréntah, ari geus dikepung mah rék bisa ngalawan kumaha da moal kauntup. Réngsé solat Duha jeung ngadu’a di masjid, KH Hasan Arief tuluy asup ka imah dituturkeun ku sakabéh anak incuna. Di jero imah, kabéhanana dititah dzikir muntang tulung ka Alloh lantaran geus teu walakaya pikeun ngalawan.

Ti luar imah, aya anu ngagorowok nitah pangeusi imah kalaluar, dibarung ku sora témbakan anu kerep pisan. Kaayaan jadi beuki tagiwur, kolot budak patingjarerit lantaran tentara Marsosé terus némbakan ka jero imah. KH Hasan Arief harita kénéh katémbak, rubuh tur guyang getih. Barang kanyahoan KH Hasan Arief geus rubuh, tentara Marsosé ngeureunkeun témbakanana, satuluyna nyerek sakabéh urang Cimarémé.

Anu maot aya tujuh urang –opat urang maot sapadaharita, kaasup KH Hasan Arief, anu tatu parna aya 19 urang –saurang maot satengah jam saentasna kajadian, saurang deui maot di rumah sakit. Ari anu salamet, harita kénéh dicangkalak jeung ditibanan hukum –tinibanan hukuman dilaksanakeun sanggeus pihak kulawarga KH Hasan Arief, ngusulkeun ka Gubernur Jénderal di Buitenzorg (Bogor) sangkan tawanan diprosés sesuai hukum anu berlaku. H Godjali –minantu KH Hasan Arief, ditibanan hukuman 15 taun panjara tur dikirim ka panjara Sawahlunto Sumatera; tuluy ka Golodog –Glodok Batavia; ahirna dibuang ka Pulai Ai. Atmaka; Haji Manan; Haji Manaf; katut H Hasanudin, masing-masing 5 taun di Sawahlunto, Sumbar. Genep urang incu KH Hasan Arief ditibanan hukuman dua taun tur dibuang ka Digul jeung ka luar Pulo Jawa. Layon KH Hasan Arief dimakamkeun di Pasir Astana Gabus, kirang-langkung 1 km di kiduleun Kampung Cimarémé. Kiwari, jenengan KH Hasan Arief, janten nami jalan raya anu ka Banyuresmi Garut.

Pitenah

Kajadian di Cimarémé tanggal 7 juli 1919 ieu, nginggeungkeun pulitik Hindia Walanda –malah tepi ka diadurényomkeun di Voolksraad (Wakil Rahayat). Éta kajadian diadurényomkeun ngagunakeun sababaraha istilah, saperti: Afdeling B Affair, Tjimarémé Affair, Garoet Affair, jeung sajabana. Anu nyempad kana tindakan tentara ka urang Cimarémé, ngasongkeun pamanggihna téh lain ukur di Voolksraad wungkul, tapi ogé ngayakeun démonstrasi di lapangan Gambir Batavia. Intina, tindakan pamaréntah ka urang Cimarémé téh dianggap kaleuleuwihi.

Ku pamaréntah kolonial Walanda, kajadian Cimarémé téh sasat jadi waktu anu merenah pikeun ngalemahkeun pergerakan kaom Sarékat Islam jeung Komunis. Pamaréntah kolonial jadi boga alesan pikeun néwakan anggota “komplotan rahasia” –kaom pergerakan, anu dianggap rék ngaruntagkeun pamaréntahan Walanda.

Kajadian Cimarémé dipatalikeun jeung pejahna Kongrés Sarékat Islam di Semarang –pamaréntah kolonial ngangkat isu ayana kelompok SI bawah tanah anu make istilah: SI Affdelling B. Mémang, dina kongrés mangsa harita, anggota Sarékat Islam loba anu pabéntar paham. Aya anu ngusulkeun, dina merjuangkeun kamerdékaan téh kudu ngagunakeun cara radikal –saterusna anu boga pamadegan kitu téh disebut: Affdelling B (kelompok/cabang B). Semaun –jeung nu sahaluan radikal, ngadegkeun Sarékat Islam Mérah –pikeun ngabédakeun jeung Sarekat Islam Putih anu dipingpin ku HOS Tjokroaminoto. Ku pamaréntah kolonial, unggal pasantrén jeung tokoh agama anu baruntak ka Walanda, dianggap “diseuneuan” ku SI Affdelling B. Leuwih jauh, SI dituduh kudu tanggung jawab kana kajadian Cimarémé. Padahal, pasualan “wajib jual paré” anu hargana dipoponténg leuwih murah batan harga pasar, ku Walanda henteu dikahareupkeun.

Aya ogé urang Walanda anu nyempad tindakan pamaréntah kolonial –anu ngaranna Dr. GAJ Hazeu. Inyana  nyebutkeun: naon-naon anu ditudingkeun ku Bupati Garut ka SI téh, ukur pitenah. Tina hasil panalungtikan Hazeu, katohyan yén Bupati Garut geus maksa bari ngancam ka pangurus SI Cabang Garut sangkan “nga-enyakeun” sakur anu ditudingkeun ku pamaréntah. Kukituna –lantaran teu sapaham kana tindakan dununganana, Dr Hazeu ahirna ngundurkeun diri tina jabatan salaku panaséhat pamaréntah urusan agama Islam. Keur ngagugat peristiwa Cimarémé, Muhammad Sanusi nerbitkeun buku: Génjlong Garut –eusina nyempad tindakan pamaréntah kolonial.

***

Hampura Simkuring

Budaya, cicirén hiji bangsa. Leungit budayana, bakal leungit ogé bangsana. Teu béda jeung “Kulonuwun” tina budaya Jawa atanapi “Horas” ceuk urang Batak, kecap “Sampurasun” dina budaya Sunda mibanda beuti harti: kudu silih-ajénan. Islam jeung Sunda, diucapkeunana ogé dina tarikan napas anu sarua. Taya pagedrug antara ajaran Islam jeung Sunda, iwal ti aya anu ngagedrugkeunana mah.

Etimologi

Kecap “sampurasun” mimitina diucapkeun ku nu rék nyémah atawa ku anu rék natamu. Hareupeun panto, anu rék nyémah téh sok ngucapkeun: Sampurasun !. Nu boga imah, biasana sok ngajawab: Rampés !. Ka béh dieu-eun, kecap sampurasun dipaké bubuka dina pidato –boh basa Sunda atawa pidatona maké basa Malayu. Diucapkeunana, sanggeus awéh salam –assalamu’alaikum warohmatulloh wa barokatuh. Ku kituna, di Tatar Sunda, bubuka pidato téh aya dua ucapan, nya éta: salam jeung sampurasun.

Aya anu nyebutkeun kecap “sampurasun” téh, asalna tina kalimah: sampurna ning ingsun –hartina: sampurnakeun diri urang. Ngan tina jihad élmu pangaweruh, éta kalimah téh tacan kapanggih jujutanana –leuwih deukeut kana: kirata (dikira-kira sangkan nyata). Atuh, ti mana asalna kecap sampurasun ?

Dina Kamus Umum Basa Sunda anu dikaluarkeun ku Lembaga Basa & Sastra Sunda, kecap sampurasun téh hartina: punten atawa pangapunten, ucapan nu rék nyémah. Numutkeun kamus basa Jawa Kuna-Inggris anu disusun ku Zoetmulder –Old Javanese English Dictionary, kapanggih entri: sampura; sampuri; sinampura; jeung sinampuri. Sedengkeun dina kamus Kawi-Indonesia susunan Prof Dr S Wojowasito, nétélakeun yén entri “sampura” téh hartina: dimaafkan, diampuni –mun dina basa Sunda mah: dihapunten, dihampura. Ngan di masarakat Sunda mah, kecap sampura téh ditambahan “sun”, jadi: sampurasun. Sedengkeun “sun” atawa “ingsun” dina kamus Kawi-Indonesia, hartina: saya –abdi; simkuring (kecap ganti munggaran). Ku kituna, tina jihad étimologi –asal-usul kecap, sampurasun téh tina kecap: “sampura sun” atawa “sampura ingsun” –hartina: hampura simkuring.

Najan enya tina basa Kawi, tapi sampurasun geus jadi salahsahiji jati diri urang Sunda. Kecap sampurasun mangrupa tanda pangakuan, yén nu ngaranna jalma mah, teu lesot tina kaluluputan jeung kasalahan. Ku kituna, bisi ngabaribinan pribumi atawa ngaganggu, anu rek nyemah téh miheulaan ku: ménta dihampura. Kitu deui pribumi, sémah anu sampurasun téh dijawab: rampés –hartina: mangga; sami-sami ngahampura. Cindekna, silih-hampura ngaliwatan sampurasun-rampés, nadeskeun yén budaya Sunda téh “mutiara budaya” anu euyeub ku: norma; étika; jeung tatakrama anu luhung ajénna. Teu pabéntar jeung agama katut darigama.

Tatakrama

Kecap sampurasun, mangrupakeun banda budaya “maha-karya” karuhun Sunda. Banda budaya, lain pusaka, tapi mangrupa pakakas pikeun nyampurnakeun perangkat hirup lahir jeung batin. Banda budaya ogé, lain kudu dipuja didama-dama, tapi kudu dipulasara –sabab di jerona, euyeub ku ajén-inajén luhur. Sampurasun, hiji ungkara sangkan dina ngalaksanakeun pagawéan, leuwih ti heula kudu nyucikeun diri jeung ngaberesihan rereged késang dunya anu nyangkaruk dina diri.

Unggal sélér bangsa, geus tangtu mibanda budaya anu khas. Tina budaya, aya tutungkusan anu euyeub ku ajén-inajén titinggal ti luluhur atawa karuhunna. Tutungkusan atawa tali-paranti ti karuhun Sunda ieu, diwadahan dina waruga budaya jeung dibungkus ku silib tur siloka. Budaya dijadikeun “pager” -na kapribadian, keur pamageuh adeg-adeg jeung jadi alat pikeun ngalemeskeun budi. Salahsahiji dina budi pekerti, nya ilaharna sok disebut: tatakrama.

Tatakrama rék nyemah atawa rék pidato –najan ka anu karék panggih ku ménta dihampura heula, éta téh mangrupakeun tanda pangakuan: yén anu ngaran jalma mah, teu lésot tina kaluluputan. Sabenerna, ménta dihampura ka sasama, perlu rajeun dipilampah. Sangkan –boh salila hirup, boh sabada ninggalkeun alam ramé urang Sunda, teu kabeungbeuratan ku dosa atawa kasalahan ka papadana.

***